ساموآ: کشوری کوچک با چالش‌های بزرگ
ساموآ کشوری کوچک و گرمسیری است که از چند جزیره در جنوب اقیانوس آرام تشکیل شده و حدود ۲۰۰ هزار نفر جمعیت دارد. این کشور به‌دلیل موقعیت جغرافیایی خاص خود و فاصله‌ی زیاد از مراکز تولید جهانی، به‌شدت به واردات وابسته است. از طرف دیگر، زیرساخت‌های این کشور برای مدیریت زباله و بازیافت بسیار محدودند، و همین موضوع باعث شده ساموآ از نظر اقتصادی و محیط‌زیستی جزو کشورهای دارای آسیب‌پذیری بالا طبقه بندی شود.
با این حال، ساموآ در سال‌های اخیر توانسته بود با اجرای یک سیستم ساده اما مؤثر به الگویی مثبت در منطقه تبدیل شود: بازگرداندن بطری‌های شیشه‌ای. در این مدل، مردم بعد از نوشیدن محصول، بطری را به فروشگاه برمی‌گرداندند. بطری‌ها پس از جمع‌آوری، شسته و ضدعفونی می‌شدند و دوباره مورد استفاده قرار می‌گرفتند. این چرخه‌ی تکرارشونده، نه‌تنها تولید زباله را به شکل قابل‌توجهی کاهش می‌داد، بلکه برای کشوری با منابع محدود، راهکاری مقرون‌به‌صرفه، عملی و دوستدار محیط‌زیست بود.
تصمیم کوکاکولا و توجیه اقتصادی
اما شرکت کوکاکولا، به‌عنوان بزرگ‌ترین تولیدکننده نوشابه‌های گازدار در جهان، در بیانیه‌ای رسمی اعلام کرد که تصمیم گرفته عرضه بطری‌های شیشه‌ای قابل استفاده مجدد را در ساموآ متوقف کند و به‌جای آن از بطری‌های پلاستیکی یک‌بار مصرف استفاده کند. دلیل اصلی این تصمیم، آن‌طور که سخنگوی شرکت عنوان کرده، «چالش‌های اقتصادی و لجستیکی» بوده است.
در بخشی از این بیانیه آمده است:
«حمل‌ونقل بطری‌های شیشه‌ای، شست‌وشو، جمع‌آوری و فرآیند بازگردانی آن‌ها هزینه‌بر است و منابع زیادی مصرف می‌کند. از سوی دیگر، بطری‌های پلاستیکی سبک‌تر، ارزان‌تر و برای ما از نظر توزیع و نگهداری مقرون‌به‌صرفه‌تر هستند. این تغییر باعث بهبود بهره‌وری در زنجیره تأمین ما خواهد شد.»
در نگاه اول، چنین منطقی ممکن است از نظر مالی قابل درک باشد، اما چیزی که کوکاکولا در این بیانیه به آن اشاره نکرد، شرایط خاص کشور ساموآ است؛ جایی که نبود امکانات بازیافت و مدیریت پسماند، به معنای انباشت مستقیم زباله در طبیعت یا در نهایت در دریاهاست.
به این دلایل، این تصمیم نه‌تنها باعث آرامش افکار عمومی نشد، بلکه در عرض چند روز با موجی از واکنش‌ها و انتقادهای گسترده از سوی شهروندان ساموآ، گروه‌های مدنی، فعالان محیط‌زیست و حتی اقتصاددانان توسعه روبه‌رو شد. بسیاری این تغییر را نوعی «عقب‌گرد» در مسیر پایداری دانستند و تأکید کردند که شرکت‌هایی در ابعاد کوکاکولا، باید در قبال تأثیرات تصمیمات‌شان بر محیط‌زیست محلی، مسئولیت‌پذیرتر عمل کنند، آنهم در کشورهایی که توان مقابله با تبعات این تصمیم‌ها وجود ندارد.
در واقع، منتقدان بر این باورند که این تصمیم صرفاً نوعی انتقال بار هزینه و آسیب از دوش شرکت به دوش دولت و مردم محلی است. درست است که کوکاکولا با این تصمیم سود عملیاتی خود را افزایش می‌دهد، اما ساکنان ساموآ باید با کوه بزرگی از ضایعات پلاستیکی و پیامدهای زیست‌محیطی آن دست‌وپنجه نرم کنند که هرروز هم به حجم آن افزوده می‌شود.
پیامدهای زیست‌محیطی و اجتماعی
تصمیم کوکاکولا برای کنار گذاشتن بطری‌های شیشه‌ای قابل استفاده مجدد و جایگزینی آن‌ها با بطری‌های پلاستیکی یک‌بار مصرف، تنها یک تغییر بسته‌بندی نیست؛ این اقدام در کشوری مانند ساموآ که ظرفیت مدیریت پسماند بسیار محدودی دارد، تبعاتی عمیق و چندوجهی هم برای محیط زیست و هم برای جامعه به‌دنبال دارد.
یکی از مهم‌ترین پیامدها، افزایش چشمگیر ضایعات پلاستیکی غیرقابل بازیافت است. ساموآ کارخانه‌های بازیافت صنعتی ندارد و بسیاری از زباله‌ها مخصوصا پلاستیک یا در زمین دفن می‌شوند، یا بدتر از آن، در طبیعت رها می‌شوند و مستقیماً سر از دریا در‌می‌آورند. این روند نه‌تنها به تخریب مناظر طبیعی منجر می‌شود، بلکه خاک، منابع آب و سواحل را هم آلوده می‌کند.
از طرف دیگر، ساموآ در دل یکی از غنی‌ترین زیست‌بوم‌های دریایی جهان قرار گرفته است. پلاستیک‌های رهاشده در طبیعت، به‌راحتی وارد اقیانوس می‌شوند و جان صدها گونه از ماهی‌ها، پرندگان دریایی و آبزیان دیگر را تهدید می‌کنند. حیوانات این ذرات پلاستیکی را با غذا اشتباه می‌گیرند، آن‌ها را می‌بلعند، و به‌تدریج دچار بیماری، سوءتغذیه یا مرگ می‌شوند. این آلودگی در نهایت می‌تواند به سفره غذایی مردم محلی هم برسد.
از نظر اجتماعی، این تصمیم باعث تضعیف مدل‌های موفق بومی پایداری شده است. سیستم بازگشت بطری که سال‌ها در ساموآ به‌خوبی اجرا می‌شد، نه‌فقط یک الگوی زیست‌محیطی موفق، بلکه بخشی از فرهنگ روزمره مردم شده بود. حذف این سیستم، به معنای حذف یکی از معدود روش‌های بومی مقابله با بحران زباله است، چیزی که با سختی و تلاش فراوان شکل گرفته بود.
در نهایت، فشار اصلی این تغییر به‌طور مستقیم روی دوش دولت و مردم ساموآ خواهد بود. دولت باید منابع مالی و انسانی بیشتری را برای جمع‌آوری و دفع زباله‌ها اختصاص دهد. منابعی که در کشورهای کوچکی مثل ساموآ به‌شدت محدودند. اگر هم دولت نتواند این هزینه‌ها را پوشش دهد، مسئولیت به مردم منتقل خواهد شد؛ مردمی که پیش از این هم با چالش‌های اقتصادی و زیست‌محیطی متعددی روبه‌رو هستند.
مداخله سازمان ملل و آغاز تحقیقات رسمی
واکنش‌ها به تصمیم جنجالی کوکاکولا در ساموآ چنان گسترده و جدی بود که در نهایت پای سازمان ملل را نیز به ماجرا باز کرد. برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد (UNEP) در واکنش به نگرانی‌های عمومی و گزارش‌های میدانی، اعلام کرد که تحقیقاتی رسمی را درباره تأثیرات این تغییر در بسته‌بندی بر محیط زیست، سلامت عمومی و پایداری اجتماعی در ساموآ آغاز کرده است.
در بیانیه‌ای که UNEP منتشر کرد، آمده است:
«ما نسبت به پیامدهای این تصمیم نگرانیم، چرا که به‌نظر می‌رسد برخلاف اصول توسعه پایدار و به‌ویژه اصل مسئولیت‌پذیری اجتماعی شرکت‌ها در قبال جوامع محلی باشد. ساموآ زیرساخت و ظرفیت لازم برای مدیریت چنین حجمی از ضایعات پلاستیکی را ندارد و این مسأله می‌تواند منجر به تشدید بحران‌های زیست‌محیطی و بهداشتی شود.»
این نخستین باری نیست که سازمان ملل درباره فعالیت شرکت‌های چندملیتی در کشورهای کوچک جزیره‌ای ابراز نگرانی می‌کند. اما آنچه این بار متفاوت است، سرعت واکنش و آغاز مذاکرات رسمی با مقامات محلی در ساموآ بود. به گفته منابع آگاه، گفت‌وگوهایی میان دولت ساموآ و نمایندگان سازمان ملل آغاز شده تا چارچوبی الزام‌آور برای فعالیت شرکت‌های بین‌المللی در این کشور و دیگر کشورهای مشابه تدوین شود؛ چارچوبی که بتواند از منافع زیست‌محیطی، اقتصادی و اجتماعی جوامع محلی در برابر تصمیم‌های یک‌جانبه شرکت‌های بزرگ دفاع کند.
این اقدام نه‌تنها برای ساموآ، بلکه می‌تواند به نقطه عطفی برای سایر کشورهای جزیره‌ای و آسیب‌پذیر تبدیل شود که معمولاً در معادلات اقتصادی جهانی صدای بلندی ندارند، اما بیشترین تأثیر را از تصمیمات شرکت‌های بزرگ جهانی متحمل می‌شوند.
در همین راستا، شهروندان ساموآ هم به‌سرعت با راه‌اندازی کارزارهای اعتراضی در شبکه‌های اجتماعی، خواستار بازگشت سیستم بطری‌های شیشه‌ای شدند. هشتگ‌هایی مانند#SaveOurBottles و #PlasticFreeSamoa در همین کمپینهای اعتراضی ترند شدند. در این حین، گروه‌های محیط‌زیستی بین‌المللی از جمله Greenpeace و Oceania Blue نیز وارد میدان شده و بیانیه‌هایی علیه این تصمیم کوکاکولا منتشر کرده‌اند.
آیا ساموآ نقطه عطفی خواهد شد؟
موضوع ساموآ اکنون به‌مثابه یک آزمایشگاه اخلاقی در زمینه‌ی مسئولیت‌پذیری شرکت‌های بزرگ در برابر جوامع کوچک و آسیب‌پذیر تبدیل شده است. آیا سودآوری کوتاه‌مدت بر منافع بلندمدت محیط زیست و سلامت اجتماعی اولویت دارد؟ آیا سازمان ملل می‌تواند از ابزارهای حقوقی و اخلاقی خود برای دفاع از حقوق زیست‌محیطی مردم محلی استفاده کند؟
تصمیم کوکاکولا در ساموآ چیزی فراتر از یک تغییر در شیوه بسته‌بندی است. این موضوع نمایانگر چالشی بزرگ‌تر در سطح جهانی است: تضاد میان منافع شرکت‌های چندملیتی و پایداری محلی. حالا که پای سازمان ملل نیز به ماجرا باز شده، شاید این پرونده بتواند آغازگر گفت‌وگویی جهانی درباره وظایف اخلاقی و زیست‌محیطی برندهای بزرگ در جهان امروز باشد.
منبع: packagingeurope.com
مترجم: بیتا توفیقیان
ساموآ کشوری کوچک و گرمسیری است که از چند جزیره در جنوب اقیانوس آرام تشکیل شده و حدود ۲۰۰ هزار نفر جمعیت دارد. این کشور به‌دلیل موقعیت جغرافیایی خاص خود و فاصله‌ی زیاد از مراکز تولید جهانی، به‌شدت به واردات وابسته است. از طرف دیگر، زیرساخت‌های این کشور برای مدیریت زباله و بازیافت بسیار محدودند، و همین موضوع باعث شده ساموآ از نظر اقتصادی و محیط‌زیستی جزو کشورهای دارای آسیب‌پذیری بالا طبقه بندی شود.
با این حال، ساموآ در سال‌های اخیر توانسته بود با اجرای یک سیستم ساده اما مؤثر به الگویی مثبت در منطقه تبدیل شود: بازگرداندن بطری‌های شیشه‌ای. در این مدل، مردم بعد از نوشیدن محصول، بطری را به فروشگاه برمی‌گرداندند. بطری‌ها پس از جمع‌آوری، شسته و ضدعفونی می‌شدند و دوباره مورد استفاده قرار می‌گرفتند. این چرخه‌ی تکرارشونده، نه‌تنها تولید زباله را به شکل قابل‌توجهی کاهش می‌داد، بلکه برای کشوری با منابع محدود، راهکاری مقرون‌به‌صرفه، عملی و دوستدار محیط‌زیست بود.
تصمیم کوکاکولا و توجیه اقتصادی
اما شرکت کوکاکولا، به‌عنوان بزرگ‌ترین تولیدکننده نوشابه‌های گازدار در جهان، در بیانیه‌ای رسمی اعلام کرد که تصمیم گرفته عرضه بطری‌های شیشه‌ای قابل استفاده مجدد را در ساموآ متوقف کند و به‌جای آن از بطری‌های پلاستیکی یک‌بار مصرف استفاده کند. دلیل اصلی این تصمیم، آن‌طور که سخنگوی شرکت عنوان کرده، «چالش‌های اقتصادی و لجستیکی» بوده است.
در بخشی از این بیانیه آمده است:
«حمل‌ونقل بطری‌های شیشه‌ای، شست‌وشو، جمع‌آوری و فرآیند بازگردانی آن‌ها هزینه‌بر است و منابع زیادی مصرف می‌کند. از سوی دیگر، بطری‌های پلاستیکی سبک‌تر، ارزان‌تر و برای ما از نظر توزیع و نگهداری مقرون‌به‌صرفه‌تر هستند. این تغییر باعث بهبود بهره‌وری در زنجیره تأمین ما خواهد شد.»
در نگاه اول، چنین منطقی ممکن است از نظر مالی قابل درک باشد، اما چیزی که کوکاکولا در این بیانیه به آن اشاره نکرد، شرایط خاص کشور ساموآ است؛ جایی که نبود امکانات بازیافت و مدیریت پسماند، به معنای انباشت مستقیم زباله در طبیعت یا در نهایت در دریاهاست.
به این دلایل، این تصمیم نه‌تنها باعث آرامش افکار عمومی نشد، بلکه در عرض چند روز با موجی از واکنش‌ها و انتقادهای گسترده از سوی شهروندان ساموآ، گروه‌های مدنی، فعالان محیط‌زیست و حتی اقتصاددانان توسعه روبه‌رو شد. بسیاری این تغییر را نوعی «عقب‌گرد» در مسیر پایداری دانستند و تأکید کردند که شرکت‌هایی در ابعاد کوکاکولا، باید در قبال تأثیرات تصمیمات‌شان بر محیط‌زیست محلی، مسئولیت‌پذیرتر عمل کنند، آنهم در کشورهایی که توان مقابله با تبعات این تصمیم‌ها وجود ندارد.
در واقع، منتقدان بر این باورند که این تصمیم صرفاً نوعی انتقال بار هزینه و آسیب از دوش شرکت به دوش دولت و مردم محلی است. درست است که کوکاکولا با این تصمیم سود عملیاتی خود را افزایش می‌دهد، اما ساکنان ساموآ باید با کوه بزرگی از ضایعات پلاستیکی و پیامدهای زیست‌محیطی آن دست‌وپنجه نرم کنند که هرروز هم به حجم آن افزوده می‌شود.
پیامدهای زیست‌محیطی و اجتماعی
تصمیم کوکاکولا برای کنار گذاشتن بطری‌های شیشه‌ای قابل استفاده مجدد و جایگزینی آن‌ها با بطری‌های پلاستیکی یک‌بار مصرف، تنها یک تغییر بسته‌بندی نیست؛ این اقدام در کشوری مانند ساموآ که ظرفیت مدیریت پسماند بسیار محدودی دارد، تبعاتی عمیق و چندوجهی هم برای محیط زیست و هم برای جامعه به‌دنبال دارد.
یکی از مهم‌ترین پیامدها، افزایش چشمگیر ضایعات پلاستیکی غیرقابل بازیافت است. ساموآ کارخانه‌های بازیافت صنعتی ندارد و بسیاری از زباله‌ها مخصوصا پلاستیک یا در زمین دفن می‌شوند، یا بدتر از آن، در طبیعت رها می‌شوند و مستقیماً سر از دریا در‌می‌آورند. این روند نه‌تنها به تخریب مناظر طبیعی منجر می‌شود، بلکه خاک، منابع آب و سواحل را هم آلوده می‌کند.
از طرف دیگر، ساموآ در دل یکی از غنی‌ترین زیست‌بوم‌های دریایی جهان قرار گرفته است. پلاستیک‌های رهاشده در طبیعت، به‌راحتی وارد اقیانوس می‌شوند و جان صدها گونه از ماهی‌ها، پرندگان دریایی و آبزیان دیگر را تهدید می‌کنند. حیوانات این ذرات پلاستیکی را با غذا اشتباه می‌گیرند، آن‌ها را می‌بلعند، و به‌تدریج دچار بیماری، سوءتغذیه یا مرگ می‌شوند. این آلودگی در نهایت می‌تواند به سفره غذایی مردم محلی هم برسد.
از نظر اجتماعی، این تصمیم باعث تضعیف مدل‌های موفق بومی پایداری شده است. سیستم بازگشت بطری که سال‌ها در ساموآ به‌خوبی اجرا می‌شد، نه‌فقط یک الگوی زیست‌محیطی موفق، بلکه بخشی از فرهنگ روزمره مردم شده بود. حذف این سیستم، به معنای حذف یکی از معدود روش‌های بومی مقابله با بحران زباله است، چیزی که با سختی و تلاش فراوان شکل گرفته بود.
در نهایت، فشار اصلی این تغییر به‌طور مستقیم روی دوش دولت و مردم ساموآ خواهد بود. دولت باید منابع مالی و انسانی بیشتری را برای جمع‌آوری و دفع زباله‌ها اختصاص دهد. منابعی که در کشورهای کوچکی مثل ساموآ به‌شدت محدودند. اگر هم دولت نتواند این هزینه‌ها را پوشش دهد، مسئولیت به مردم منتقل خواهد شد؛ مردمی که پیش از این هم با چالش‌های اقتصادی و زیست‌محیطی متعددی روبه‌رو هستند.
مداخله سازمان ملل و آغاز تحقیقات رسمی
واکنش‌ها به تصمیم جنجالی کوکاکولا در ساموآ چنان گسترده و جدی بود که در نهایت پای سازمان ملل را نیز به ماجرا باز کرد. برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد (UNEP) در واکنش به نگرانی‌های عمومی و گزارش‌های میدانی، اعلام کرد که تحقیقاتی رسمی را درباره تأثیرات این تغییر در بسته‌بندی بر محیط زیست، سلامت عمومی و پایداری اجتماعی در ساموآ آغاز کرده است.
در بیانیه‌ای که UNEP منتشر کرد، آمده است:
«ما نسبت به پیامدهای این تصمیم نگرانیم، چرا که به‌نظر می‌رسد برخلاف اصول توسعه پایدار و به‌ویژه اصل مسئولیت‌پذیری اجتماعی شرکت‌ها در قبال جوامع محلی باشد. ساموآ زیرساخت و ظرفیت لازم برای مدیریت چنین حجمی از ضایعات پلاستیکی را ندارد و این مسأله می‌تواند منجر به تشدید بحران‌های زیست‌محیطی و بهداشتی شود.»
این نخستین باری نیست که سازمان ملل درباره فعالیت شرکت‌های چندملیتی در کشورهای کوچک جزیره‌ای ابراز نگرانی می‌کند. اما آنچه این بار متفاوت است، سرعت واکنش و آغاز مذاکرات رسمی با مقامات محلی در ساموآ بود. به گفته منابع آگاه، گفت‌وگوهایی میان دولت ساموآ و نمایندگان سازمان ملل آغاز شده تا چارچوبی الزام‌آور برای فعالیت شرکت‌های بین‌المللی در این کشور و دیگر کشورهای مشابه تدوین شود؛ چارچوبی که بتواند از منافع زیست‌محیطی، اقتصادی و اجتماعی جوامع محلی در برابر تصمیم‌های یک‌جانبه شرکت‌های بزرگ دفاع کند.
این اقدام نه‌تنها برای ساموآ، بلکه می‌تواند به نقطه عطفی برای سایر کشورهای جزیره‌ای و آسیب‌پذیر تبدیل شود که معمولاً در معادلات اقتصادی جهانی صدای بلندی ندارند، اما بیشترین تأثیر را از تصمیمات شرکت‌های بزرگ جهانی متحمل می‌شوند.
در همین راستا، شهروندان ساموآ هم به‌سرعت با راه‌اندازی کارزارهای اعتراضی در شبکه‌های اجتماعی، خواستار بازگشت سیستم بطری‌های شیشه‌ای شدند. هشتگ‌هایی مانند#SaveOurBottles و #PlasticFreeSamoa در همین کمپینهای اعتراضی ترند شدند. در این حین، گروه‌های محیط‌زیستی بین‌المللی از جمله Greenpeace و Oceania Blue نیز وارد میدان شده و بیانیه‌هایی علیه این تصمیم کوکاکولا منتشر کرده‌اند.
آیا ساموآ نقطه عطفی خواهد شد؟
موضوع ساموآ اکنون به‌مثابه یک آزمایشگاه اخلاقی در زمینه‌ی مسئولیت‌پذیری شرکت‌های بزرگ در برابر جوامع کوچک و آسیب‌پذیر تبدیل شده است. آیا سودآوری کوتاه‌مدت بر منافع بلندمدت محیط زیست و سلامت اجتماعی اولویت دارد؟ آیا سازمان ملل می‌تواند از ابزارهای حقوقی و اخلاقی خود برای دفاع از حقوق زیست‌محیطی مردم محلی استفاده کند؟
تصمیم کوکاکولا در ساموآ چیزی فراتر از یک تغییر در شیوه بسته‌بندی است. این موضوع نمایانگر چالشی بزرگ‌تر در سطح جهانی است: تضاد میان منافع شرکت‌های چندملیتی و پایداری محلی. حالا که پای سازمان ملل نیز به ماجرا باز شده، شاید این پرونده بتواند آغازگر گفت‌وگویی جهانی درباره وظایف اخلاقی و زیست‌محیطی برندهای بزرگ در جهان امروز باشد.
منبع: packagingeurope.com
مترجم: بیتا توفیقیان
