این اقدام با جایگزینی کیسه‌های پلاستیکی با کیسه‌های کاغذی و جعبه‌های مقوایی قابل بازیافت انجام شد. تغییر بزرگی که نه تنها از نظر زیست‌محیطی بلکه از جنبه اقتصادی هم اهمیت دارد. مصرف‌کنندگان مدت‌ها بود از حجم بالای پلاستیک در بسته‌های آمازون گلایه داشتند. حالا مشتریان می‌توانند به راحتی بسته‌ها را بازیافت کنند و دیگر دغدغه جداسازی و دفع پلاستیک‌ها را نداشته باشند. از منظر برندینگ هم این تغییر، تصویری مثبت از آمازون به عنوان شرکتی پیشرو در پایداری ایجاد کرده است.
اما این حرکت تنها به معنای تغییر یک نوع ماده با نوع دیگر نیست. پشت ماجرا، روندی عمیق‌تر در جریان است: حرکت از اقتصاد خطی به اقتصاد چرخشی. آمارها نشان می‌دهد که بازیافت سنتی پلاستیک در جهان عملاً کمتر از ۹ درصد از کل ضایعات را پوشش می‌دهد. به عبارت ساده‌تر، بیش از ۹۰ درصد پلاستیک تولید شده یا دفن می‌شود یا وارد اقیانوس‌ها و طبیعت. در چنین شرایطی مدل‌های مبتنی بر استفاده مجدد (reuse) مطرح شده‌اند که می‌توانند میزان تولید بسته‌بندی را تا ۹۰ درصد کاهش دهند. در این مدل‌ها به جای تولید مداوم بسته‌های جدید، از سیستم‌های چندبار مصرف استفاده می‌شود؛ مثلاً بطری‌های شیشه‌ای که پس از مصرف به فروشگاه برگردانده می‌شوند یا جعبه‌های پلاستیکی سختی که در توزیع مواد غذایی بارها بین فروشگاه و کارخانه جابه‌جا می‌شوند.
نمونه‌های موفقی از این مدل‌ها در سطح جهانی و حتی منطقه‌ای دیده می‌شود. در اروپا برندهایی مثل Coca-Cola در برخی کشورها دوباره به سراغ بطری‌های شیشه‌ای برگشتی رفته‌اند و سیستم پاداش به مصرف‌کننده برای بازگرداندن بطری‌ها را فعال کرده‌اند. در خاورمیانه، امارات متحده عربی طی دو سال اخیر چند پروژه پایلوت را برای بسته‌بندی‌های چندبار مصرف در فروشگاه‌های زنجیره‌ای راه‌اندازی کرده است. یکی از این طرح‌ها در فروشگاه‌های کارفور دبی اجرا شد؛ مشتریان می‌توانند ظروف مخصوص خرید را دریافت کنند و پس از استفاده دوباره آنها را تحویل دهند. این کار علاوه بر کاهش ضایعات، برای برند هم ارزش افزوده تبلیغاتی ایجاد کرده است. در عربستان سعودی نیز بخشی از برنامه «ویژن ۲۰۳۰» به کاهش وابستگی به پلاستیک‌های یک‌بار مصرف اختصاص یافته و شرکت‌های فعال در صنایع غذایی موظف شده‌اند حداقل بخشی از تولید خود را به سمت مواد قابل بازیافت یا سیستم‌های استفاده مجدد سوق دهند.
ایران هم هرچند هنوز در ابتدای این مسیر است اما ظرفیت‌های بزرگی دارد. تولید داخلی مقوا و کاغذ بازیافتی در کشور رو به افزایش است و این می‌تواند جایگزین مناسبی برای بسیاری از بسته‌بندی‌های پلاستیکی باشد. همچنین برخی استارتاپ‌ها در تهران و اصفهان طرح‌هایی برای استفاده از ظروف چندبار مصرف در حوزه فست فود و تحویل غذا راه‌اندازی کرده‌اند. این طرح‌ها البته هنوز محدود هستند و به حمایت قانونی و فرهنگ سازی بیشتری نیاز دارند، اما نشان می‌دهند که حرکت به سمت بسته‌بندی‌های چندبار مصرف در ایران غیرممکن نیست.
در کنار این مثال‌ها باید توجه کرد که تغییر در بسته‌بندی تنها یک انتخاب زیست‌محیطی نیست بلکه به یک ضرورت اقتصادی نیز تبدیل شده است. هزینه تولید پلاستیک به دلیل افزایش قیمت نفت و محدودیت‌های ناشی از مقررات بین‌المللی رو به رشد است. در مقابل، استفاده از مواد بازیافتی یا سیستم‌های چندبار مصرف می‌تواند هزینه‌ها را در میان‌مدت کاهش دهد. به همین دلیل است که حتی غول‌هایی مثل آمازون، که همیشه به دنبال سرعت و سود بیشتر بودند، اکنون حاضرند در این مسیر سرمایه‌گذاری کنند. برای منطقه‌ای مثل خاورمیانه که بخش بزرگی از اقتصادش هنوز بر پایه نفت و مشتقات آن است، این روند می‌تواند هم تهدید باشد و هم فرصت. تهدید از این جهت که بازار جهانی به تدریج پذیرای بسته‌بندی‌های نفت‌محور نخواهد بود و فرصت از آن جهت که کشورهایی مانند ایران، ترکیه یا عربستان می‌توانند با سرمایه‌گذاری در صنایع کاغذ، مقوا و مواد زیستی جایگزین، به قطب تولید بسته‌بندی پایدار تبدیل شوند.
اگر بخواهیم نگاهی عمیق‌تر بیندازیم، آمازون در واقع با تغییر سیاست بسته‌بندی خود پیامی فراتر از کاهش ضایعات ارسال کرده است. این شرکت نشان داده که مصرف‌کننده امروز دیگر تنها به قیمت و سرعت تحویل کالا توجه نمی‌کند، بلکه به ارزش‌های زیست‌محیطی هم اهمیت می‌دهد. همین روند در خاورمیانه نیز به چشم می‌خورد. نسل جوان مصرف‌کنندگان در ایران، امارات و حتی عربستان بسیار بیشتر از نسل قبل به مقوله پایداری و محیط زیست حساس هستند. برندهایی که بتوانند این دغدغه را جدی بگیرند شانس بیشتری برای جلب وفاداری مشتریان خواهند داشت.
از سوی دیگر، مدل‌های چندبار مصرف به ویژه در صنایع غذایی و نوشیدنی برای منطقه بسیار کاربردی است. کافی است به مصرف عظیم بطری‌های آب در کشورهای گرمسیری خلیج فارس نگاه کنیم. حجم بالایی از بطری‌های پلاستیکی هر سال وارد زباله‌ها می‌شود. اگر سیستم بازگرداندن و پر کردن مجدد بطری‌ها (مانند آنچه در برخی کشورهای اروپایی اجرا می‌شود) در این کشورها راه‌اندازی شود، هم از نظر زیست‌محیطی تحول ایجاد خواهد شد و هم فرصت‌های شغلی و صنعتی تازه‌ای برای بازیافت و توزیع دوباره فراهم می‌شود.
در نهایت، خبر آمازون و گزارش درباره مدل‌های استفاده مجدد در کنار هم یک پیام واحد دارند: آینده صنعت بسته‌بندی در جهان دیگر به سمت تولید انبوه پلاستیک یک‌بارمصرف نمی‌رود. کشورها و شرکت‌هایی که زودتر خود را با این واقعیت تطبیق دهند، هم در هزینه‌ها صرفه‌جویی می‌کنند، هم به مقررات بین‌المللی پایبند خواهند بود و هم اعتماد مشتریان را جلب می‌کنند. خاورمیانه و ایران اگر می‌خواهند در بازارهای جهانی باقی بمانند و در عین حال معضل زباله‌های پلاستیکی داخلی را هم کنترل کنند، باید همین امروز به این مسیر وارد شوند. این می‌تواند با سیاست‌های حمایتی دولت، سرمایه‌گذاری در صنایع کاغذ و مقوا، تشویق استارتاپ‌های بسته‌بندی پایدار و فرهنگ‌سازی در سطح جامعه آغاز شود.
شاید روزی برسد که همان‌طور که آمازون به عنوان پیشرو در حذف پلاستیک شناخته شد، یکی از برندهای بزرگ خاورمیانه هم به عنوان الگوی جهانی در بسته‌بندی پایدار معرفی شود. مسیر آسانی نیست، اما فشار افکار عمومی، ضرورت‌های اقتصادی و بحران‌های زیست‌محیطی نشان می‌دهد که چاره‌ای جز حرکت در این جهت وجود ندارد.
منابع: https://www.reuters.com/sustainability/amazon-wins-green-praise-brown-bag-packaging-ross-kerber-2025-08-13/
https://www.reuters.com/sustainability/society-equity/end-plastic-crisis-we-need-new-business-models-based-reuse-2025-05-01
پژوهشگر و مترجم: بیتا توفیقیان
اما این حرکت تنها به معنای تغییر یک نوع ماده با نوع دیگر نیست. پشت ماجرا، روندی عمیق‌تر در جریان است: حرکت از اقتصاد خطی به اقتصاد چرخشی. آمارها نشان می‌دهد که بازیافت سنتی پلاستیک در جهان عملاً کمتر از ۹ درصد از کل ضایعات را پوشش می‌دهد. به عبارت ساده‌تر، بیش از ۹۰ درصد پلاستیک تولید شده یا دفن می‌شود یا وارد اقیانوس‌ها و طبیعت. در چنین شرایطی مدل‌های مبتنی بر استفاده مجدد (reuse) مطرح شده‌اند که می‌توانند میزان تولید بسته‌بندی را تا ۹۰ درصد کاهش دهند. در این مدل‌ها به جای تولید مداوم بسته‌های جدید، از سیستم‌های چندبار مصرف استفاده می‌شود؛ مثلاً بطری‌های شیشه‌ای که پس از مصرف به فروشگاه برگردانده می‌شوند یا جعبه‌های پلاستیکی سختی که در توزیع مواد غذایی بارها بین فروشگاه و کارخانه جابه‌جا می‌شوند.
نمونه‌های موفقی از این مدل‌ها در سطح جهانی و حتی منطقه‌ای دیده می‌شود. در اروپا برندهایی مثل Coca-Cola در برخی کشورها دوباره به سراغ بطری‌های شیشه‌ای برگشتی رفته‌اند و سیستم پاداش به مصرف‌کننده برای بازگرداندن بطری‌ها را فعال کرده‌اند. در خاورمیانه، امارات متحده عربی طی دو سال اخیر چند پروژه پایلوت را برای بسته‌بندی‌های چندبار مصرف در فروشگاه‌های زنجیره‌ای راه‌اندازی کرده است. یکی از این طرح‌ها در فروشگاه‌های کارفور دبی اجرا شد؛ مشتریان می‌توانند ظروف مخصوص خرید را دریافت کنند و پس از استفاده دوباره آنها را تحویل دهند. این کار علاوه بر کاهش ضایعات، برای برند هم ارزش افزوده تبلیغاتی ایجاد کرده است. در عربستان سعودی نیز بخشی از برنامه «ویژن ۲۰۳۰» به کاهش وابستگی به پلاستیک‌های یک‌بار مصرف اختصاص یافته و شرکت‌های فعال در صنایع غذایی موظف شده‌اند حداقل بخشی از تولید خود را به سمت مواد قابل بازیافت یا سیستم‌های استفاده مجدد سوق دهند.
ایران هم هرچند هنوز در ابتدای این مسیر است اما ظرفیت‌های بزرگی دارد. تولید داخلی مقوا و کاغذ بازیافتی در کشور رو به افزایش است و این می‌تواند جایگزین مناسبی برای بسیاری از بسته‌بندی‌های پلاستیکی باشد. همچنین برخی استارتاپ‌ها در تهران و اصفهان طرح‌هایی برای استفاده از ظروف چندبار مصرف در حوزه فست فود و تحویل غذا راه‌اندازی کرده‌اند. این طرح‌ها البته هنوز محدود هستند و به حمایت قانونی و فرهنگ سازی بیشتری نیاز دارند، اما نشان می‌دهند که حرکت به سمت بسته‌بندی‌های چندبار مصرف در ایران غیرممکن نیست.
در کنار این مثال‌ها باید توجه کرد که تغییر در بسته‌بندی تنها یک انتخاب زیست‌محیطی نیست بلکه به یک ضرورت اقتصادی نیز تبدیل شده است. هزینه تولید پلاستیک به دلیل افزایش قیمت نفت و محدودیت‌های ناشی از مقررات بین‌المللی رو به رشد است. در مقابل، استفاده از مواد بازیافتی یا سیستم‌های چندبار مصرف می‌تواند هزینه‌ها را در میان‌مدت کاهش دهد. به همین دلیل است که حتی غول‌هایی مثل آمازون، که همیشه به دنبال سرعت و سود بیشتر بودند، اکنون حاضرند در این مسیر سرمایه‌گذاری کنند. برای منطقه‌ای مثل خاورمیانه که بخش بزرگی از اقتصادش هنوز بر پایه نفت و مشتقات آن است، این روند می‌تواند هم تهدید باشد و هم فرصت. تهدید از این جهت که بازار جهانی به تدریج پذیرای بسته‌بندی‌های نفت‌محور نخواهد بود و فرصت از آن جهت که کشورهایی مانند ایران، ترکیه یا عربستان می‌توانند با سرمایه‌گذاری در صنایع کاغذ، مقوا و مواد زیستی جایگزین، به قطب تولید بسته‌بندی پایدار تبدیل شوند.
اگر بخواهیم نگاهی عمیق‌تر بیندازیم، آمازون در واقع با تغییر سیاست بسته‌بندی خود پیامی فراتر از کاهش ضایعات ارسال کرده است. این شرکت نشان داده که مصرف‌کننده امروز دیگر تنها به قیمت و سرعت تحویل کالا توجه نمی‌کند، بلکه به ارزش‌های زیست‌محیطی هم اهمیت می‌دهد. همین روند در خاورمیانه نیز به چشم می‌خورد. نسل جوان مصرف‌کنندگان در ایران، امارات و حتی عربستان بسیار بیشتر از نسل قبل به مقوله پایداری و محیط زیست حساس هستند. برندهایی که بتوانند این دغدغه را جدی بگیرند شانس بیشتری برای جلب وفاداری مشتریان خواهند داشت.
از سوی دیگر، مدل‌های چندبار مصرف به ویژه در صنایع غذایی و نوشیدنی برای منطقه بسیار کاربردی است. کافی است به مصرف عظیم بطری‌های آب در کشورهای گرمسیری خلیج فارس نگاه کنیم. حجم بالایی از بطری‌های پلاستیکی هر سال وارد زباله‌ها می‌شود. اگر سیستم بازگرداندن و پر کردن مجدد بطری‌ها (مانند آنچه در برخی کشورهای اروپایی اجرا می‌شود) در این کشورها راه‌اندازی شود، هم از نظر زیست‌محیطی تحول ایجاد خواهد شد و هم فرصت‌های شغلی و صنعتی تازه‌ای برای بازیافت و توزیع دوباره فراهم می‌شود.
در نهایت، خبر آمازون و گزارش درباره مدل‌های استفاده مجدد در کنار هم یک پیام واحد دارند: آینده صنعت بسته‌بندی در جهان دیگر به سمت تولید انبوه پلاستیک یک‌بارمصرف نمی‌رود. کشورها و شرکت‌هایی که زودتر خود را با این واقعیت تطبیق دهند، هم در هزینه‌ها صرفه‌جویی می‌کنند، هم به مقررات بین‌المللی پایبند خواهند بود و هم اعتماد مشتریان را جلب می‌کنند. خاورمیانه و ایران اگر می‌خواهند در بازارهای جهانی باقی بمانند و در عین حال معضل زباله‌های پلاستیکی داخلی را هم کنترل کنند، باید همین امروز به این مسیر وارد شوند. این می‌تواند با سیاست‌های حمایتی دولت، سرمایه‌گذاری در صنایع کاغذ و مقوا، تشویق استارتاپ‌های بسته‌بندی پایدار و فرهنگ‌سازی در سطح جامعه آغاز شود.
شاید روزی برسد که همان‌طور که آمازون به عنوان پیشرو در حذف پلاستیک شناخته شد، یکی از برندهای بزرگ خاورمیانه هم به عنوان الگوی جهانی در بسته‌بندی پایدار معرفی شود. مسیر آسانی نیست، اما فشار افکار عمومی، ضرورت‌های اقتصادی و بحران‌های زیست‌محیطی نشان می‌دهد که چاره‌ای جز حرکت در این جهت وجود ندارد.
منابع: https://www.reuters.com/sustainability/amazon-wins-green-praise-brown-bag-packaging-ross-kerber-2025-08-13/
https://www.reuters.com/sustainability/society-equity/end-plastic-crisis-we-need-new-business-models-based-reuse-2025-05-01
پژوهشگر و مترجم: بیتا توفیقیان
