روایتی از اولین چاپچی زن ایران

گیلان به گواه اسناد تاریخی، دارای پیشینه‌ای طولانی در سپهر فرهنگ است و مردمان این سامان نیز، همواره با دانش‌اندوزی و فرهنگ دوستی عجین بوده‌اند و بر این مبنا توانسته‌اند در تمدن کهن مرز و بوم ایران، اثرگذار باشند.

یکی از جلوه‌های بارز این اثرگذاری در عرصه فرهنگ؛ شکل‌گیری مراکز آموزشی، تئاتر و سینما، راه اندازی نشریات و روزنامه‌ها و نیز چاپخانه‌هایی است که در گیلان، پیشتر از دیگر مناطق ایران راه اندازی شدند و از این رهگذر می‌توان گیلان را پیشتاز تولیدات متنوع فرهنگی دانست.

هرچندنخستین چاپخانه‌های مدرن در تبریز و اصفهان شکل گرفت اما همپای این استان‌ها، گیلان نیز صاحب چاپخانه شد و پیشینه‌ای افزون بر ۱۴۰ سال دارد.

آنگونه که جهانگیر سرتیپ‌پور (از فعالان قدیمی فرهنگی استان، شهردار رشت و نماینده رشت در مجلس شورای ملی) نوشته؛ نخستین مجله‌ای که در شهر رشت منتشر شد، مجله‌ای بود به زبان ارمنی و به نام هامائیک که به‌سال ۱۸۸۰ میلادی (۱۲۵۹ شمسی) به‌دست خوانندگان رسید. چاپخانه مطبعه‌های عروه‌الوثقی که جزو نخستین چاپخانه‌های چاپ سربی است، به‌همت یکی از بازرگانان روشن‌فکر و رجال بزرگ و به‌یادماندنی تاریخ گیلان به نام حاجی آقا محمدرضا (ابن المرحوم اسمعیل رشتی) تاسیس شد. این چاپخانه معروف به مطبعه‌چی که به رضا اسماعیل یا حاجی آقا رضا مطبعه نیز معروف بود و او را پدر صنعت چاپ در گیلان لقب داده‌اند، در تاریخ ۲۹ رجب ۱۳۲۵ هجری قمری در رشت بنیان نهاده شد. او با تاسیس یکی از بزرگ‌ترین چاپخانه‌های مجهز به ماشین‌آلات پیشرفته آن زمان که از روسیه وارد کرده بود، خونی تازه در رگ‌های مطبوعات گیلان به‌جریان انداخت و به چاپ نشریه‌های پیش‌گام زمان و کتاب‌های علمی، ادبی و هنری همت گمارد.

اگرچه این چاپخانه چندین بار مورد حمله سالدات‌های روسی قرار گرفت، اما حاجی رضا در جنگ جهانی اول زمانی که گیلان مورد حمله و تاخت و تاز سربازان روس و انگلیس قرار گرفت، به جنبش جنگل پیوست و چاپخانه خود را تجهیز کرد و در اختیار انقلابیون جنگل گذاشت.

چاپ زربافی، اصیل اما کم رونق

موسسه چاپ زربافی یکی دیگر از چاپخانه های قدیمی رشت است که در خیابان امام خمینی (با نام قدیمی «سپه») نخستین خیابان احداث شده پس از ساخت عمارت بلدیه رشت، واقع شده و تاسیس آن به سال ۱۳۱۵ شمسی بازمی‌گردد؛ چاپخانه‌ای که با حروف سربی و دستگاه‌های چاپ آلمانی کار می‌کرد و «ابوالحسن زربافی» که سال‌هاست بدرود حیات گفته، موسس آن بوده و اینک در اجاره فردی به نام آقای رضازاده است که می‌گوید: اکنون با چاپ دیجیتال کمتر به ما مراجعه می‌کنند، به ندرت هستند کسانی که دنبال کار چاپ دستی یا مدل سازی‌های قدیمی بوده و لذا به چاپخانه ما می‌آیند.

ساختمان این چاپخانه که در طبقه همکف و مهمانپذیر قدیمی کارون در طبقه فوقانی آن قرار دارد، در شمار ساختمان‌های تاریخی هستند که سازمان عمران و بازآفرینی فضاهای شهری شهرداری رشت در نظر دارد با جداره‌سازی و تعمیر بالکن ساختمان، از آن رفع خطر کند.

چاپخانه نوین

چاپ نوین از مراکز چاپ قدیمی رشت است که بیش از ۸۰ سال قدمت دارد و با وجود آنکه تا مرز تعطیلی پیش رفت، اما اولین زن پیشکسوت صنعت چاپ ایران، به سرپا نگه داشتن آن همت گذارد و در حال حاضر یکی از چاپخانه‌های مدرن است.

محمدحسین زمینی مدیر چاپخانه نوین در گفت‌وگو با خبرنگار ایبنا به تاریخچه شکل گیری این چاپخانه اشاره کرد و گفت: در سال ۱۳۲۱ چاپخانه‌ای با نام «چاپ فولادلو – نو» توسط مرحوم پدرم محمد زمینی تاسیس شد و وجه تسمیه آن هم به دلیل ماشین‌آلات نویی بود که در آن زمان از آلمان وارد کشور شده و در این چاپخانه استفاده می‌شده است.

وی ادامه داد: مجموعه یادشده در زمان آغاز به کار خود با حدود ۱۵ کارگر کار خود را شروع کرد و کمی بعد، ماشین چاپ ملخی از روزنامه اطلاعات آن زمان خریداری و در چاپخانه به کار گرفته شد.

وی گفت: نمونه‌های ماندگار چاپ شده شامل قرآن مجید است که در موقع خود، چاپ نفیس و زیبایی داشته ضمن آنکه در رشت بواسطه میزبانی از گروه‌های مختلف هنری و نمایشی ازجمله تئاتر و سیرک، پوسترهای این برنامه‌ها توسط چاپخانه نوین چاپ شده‌اند.

زمینی خطرنشان کرد: البته در روزهای منتهی به پیروزی انقلاب نیز، اعلامیه‌های امام راحل توسط گروه‌های انقلابی آن زمان به ما سپرده می‌شد که چاپ می‌کردیم.

زنده ماندن چاپ نوین با همت اولین زن پیشکسوت صنعت چاپ ایران

او ادامه داد: دقیقاً یک ماه قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، در ۲۲ دی ماه پدرم از دنیا رفت و مادرم ساریه زیبانگار با سختی‌های زیاد، مدیریت چاپخانه را عهده دار شد و به تعبیر مسئولان مربوطه، ایشان را جزو اولین زن پیشکسوت صنعت چاپ ایران به شمار آوردند و در مراسمی که حدود یک دهه قبل در تالار وحدت تهران برگزار شد، به همین مناسبت و در پانزدهمین جشنواره ملی صنعت چاپ کشور از او تقدیر به عمل آمد.

وی ادامه داد: با وجود فراز و نشیب‌های بسیار، چاپخانه به همت مادرم سرپا ماند که البته مادرم چند سال پیش فوت کرد، تا اینکه از اواسط دهه ۷۰ به فکر توسعه مکان افتادیم و ماشین چاپ جدیدی از هندوستان خریداری کرده و سپس در دهه ۸۰ بتدریج ماشین‌آلات مدرن تری وارد کردیم و کارهای چاپ بسیاری از ادارات یا کارخانه‌ها را بر عهده گرفتیم.

زمینی یادآور شد: یکی از فعالیت‌هایی که انجام دادیم، انتشار کتاب‌های آموزش و پرورش بالاخص در بخش پیش دبستانی و همچنین پیک‌های نوروزی دانش‌آموزان بود که در چاپخانه ما که اینک نام آن به شرکت چاپ و نشر نوین رشت تغییر یافته، آنها را چاپ کردیم درحالیکه تا قبل از این، کارها به تهران ارسال می‌شد و از این منظر فعالیت تازه‌ای در صنعت چاپ استان شروع شد.

وی افزود: از جمله کارهای تأثیرگذار دیگر، انتشار کتاب‌های دانشگاه گیلان بود و با چاپ منظم این کتاب‌ها، زمینه‌ای فراهم آمد که دانشگاه گیلان جزو سومین انتشارات دانشگاهی برتر کشور شناخته شود.

مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان نیز در گفت‌وگو با ایبنا صنعت چاپ را از زیرساخت‌های اصلی حوزه فرهنگ خواند و گیلان را از استان‌های پیشتاز کشور در این صنعت فرهنگی دانست و گفت: توسعه صنعت چاپ، علاوه بر اینکه موجب رونق اقتصاد فرهنگ و همچنین اشتغالزایی می شود، زمینه ساز پویایی فرهنگ هم هست.

امیرحسین طاهری فعالیت در حوزه چاپ را پر مسئولیت و حساس عنوان کرد و افزود: باور دارم در شرایط فرهنگی و اجتماعی امروز، استمرار و ادامه حیات این صنعت، جز عشق فعالان این عرصه به تولیدات فرهنگی نیست.